Meer fusies, minder les: Hoe schaalvergroting het onderwijs uitholt
Misha van Denderen heeft een artikel voor ESB geschreven over fusies in het onderwijs, afname van onderwijstijd en toename van bureaucratie. Hier volgt een blog waarin ik zijn betoog samenvat.
We hebben het allemaal gemerkt, bewust of onbewust dat ’ scholen’ groter zijn geworden zowel qua in leerlingaantallen maar ook bestuurlijk. Wat begon als een beleidskeuze om scholen meer autonomie te geven, heeft geleid tot een fusiegolf die het onderwijslandschap grondig heeft veranderd. Maar is die schaalvergroting een verbetering? Filosoof en marktanalist Misha van Denderen denkt van niet. In een recent artikel maakt hij de balans op: de fusies hebben geleid tot minder onderwijstijd en – open deur – meer bureaucratie.
Spoiler alert. Hij concludeert dat:
- Door fusies is zeggenschap over scholen verschoven naar koepelorganisaties, met hoge marktconcentratie tot gevolg.
- Voor het toezicht op de groeiende koepels stelde de onderwijsinspectie veel voorschriften op, wat leidde tot meer overhead.
- Het ondersteunend personeel op scholen is substantieel toegenomen, terwijl de effectieve onderwijstijd is gedaald.
In de jaren 90 van de vorige eeuw kregen scholen meer vrijheid in hun bestedingen via de zogeheten lumpsumbekostiging. Dat klonk goed: minder regels EN meer ruimte voor maatwerk. Maar die vrijheid leidde tot een golf van fusies. Besturen gingen samenwerken, scholen werden samengevoegd, en ‘eenpitters’ verdwenen. Het resultaat? Grote scholenkoepels met veel macht, maar weinig binding met de dagelijkse onderwijspraktijk.
“Vrijwel direct na de introductie van de lumpsumbekostiging ontstond er een ware fusiegolf in het primair en voortgezet onderwijs[1]. Die golf is goed zichtbaar in de halvering van het aantal schoolstichtingen sinds 1999. Bij een fusie komen meerdere scholen onder het bestuur van een enkele schoolstichting te staan en vormen zo een scholenkoepel.”
Meer geld, minder les, meer bureaucratie
Met grotere besturen kwamen ook grotere reserves maar ook de vraag: ‘Hoe kun je kosten besparen?’. En het antwoord was snel gevonden. Kosten kan je besparen door minder onderwijstijd aan te bieden. De wettelijke norm voor lesuren werd gaandeweg afgezwakt, opgerekt, of creatief geïnterpreteerd. Loop je van het ene lokaal naar het andere? Onderwijstijd. Doe je twee toetsen op een dag en één les? Volledige lesdag. Reken je dit allemaal bij elkaar op, dan blijkt volgens van Denderen dat leerlingen op veel scholen effectief nog maar zo’n 857 uur per jaar les krijgen—terwijl de norm ooit 1.040 uur was.
En omdat de koepels groter werden, verschoof ook het toezicht. Niet langer werd de individuele school beoordeeld, maar het bestuur. De onderwijsinspectie moest dus haar criteria aanpassen. En dat deed ze: het toezichtkader groeide van 39 pagina’s naar maar liefst 366 pagina’s in 2024. Scholen zijn sindsdien drukker met documenteren dan met onderwijzen. Want wie niet kan aantonen dat de juiste procedures zijn gevolgd, riskeert een negatief oordeel.
Met de toename van regels nam ook het ondersteunend personeel toe. Kwaliteitszorgmedewerkers, toetscoördinatoren, beleidsmedewerkers—allemaal nodig om aan de eisen te voldoen. Sinds 2015 is het aantal fte’s in ondersteunende functies met bijna 20.000 gestegen (en m.i. is een groot deel daarvan docenten die nu geen onderwijs meer geven!). Dat kost geld, tijd en energie. En het gaat ten koste van waar het eigenlijk om zou moeten draaien: goed onderwijs voor leerlingen.
Tijd voor herbezinning
Volgens Van Denderen ligt de oplossing voor de hand: breng het toezicht terug naar het schoolniveau, maak de beoordelingscriteria voor wat goed onderwijs is concreter en geef scholen weer de autonomie die ze ooit beloofd is. Laat fusies alleen plaatsvinden als ze aantoonbaar ten goede komen aan de kwaliteit van onderwijs. En schakel de Autoriteit Consument & Markt in als er sprake is van te veel macht op één plek.
[1] Baarda, R. en P. Smets (2005) Groot groeien in het onderwijs. Onderwijsraad. Te vinden op www.yumpu.com.
